1900-cü
illərin əvvəllərindən başlayaraq Böyük Britaniya və Birləşmiş Ştatlar şəhərləşmiş
xalqlara çevrilməyə başlamışdı, o zamandan bəri dünya üzərində şəhərləşmə sürətlə
baş verir. Bu gün 200 il əvvələ görə bir neçə faizlə müqayisədə dünya əhalisinin 50%-i şəhərləşmiş ərazilərdə
yaşayır.
Şəhərləşmə
istiqamətlərini öyrənən sosioloqlar inkişaf etmiş şəhərlərin üç tarixi mərhələdən
keçdiyini qeyd edirlər: sənaye öncəsi (pre-industrial), sənaye (industrial) və
metropolitan-meqalopolitan mərhələ.
Sənaye öncəsi (pre-industrial) şəhərlər
İnsanlıq
tarixinin böyük bir hissəsində, hər kəsin bildiyi qədərilə, insanlar ruzi
axtarmaq üçün gəzirdilər. Onlar yeməli bitkilər toplayanda, balıqçılıq və ovçuluq
edəndə, bizim əcdadlarımız heç vaxt bir ərazidə kifayət qədər qida tapa və uzun
zaman periodunda özlərini təmin edə bilmirdilər. Nəticədə, onlar müvəqqəti
qalacaq yer tapana qədər hərəkət etməli olurdular.
Sadə
alətlər, təsərrüfat və heyvanların necə artırılması haqqında informasiyalar
kimi son texnoloji irəliləyişlər insanlara bir yerdə məskunlaşa bilmələri üçün
imkan yaratdı. Onlar bəlkə də yalnız bir neçə yüz insanın yaşaya biləcəkləri kəndlər
inşa etdilər və sonrakı 5.000 il üçün heç bir artıq ehtiyat olmadan yanlız özlərinə
kifayət edəcək qədər qida istehsal etdilər.
Təxminən
5.000 il əvvəl insanlar suvarma, metalqayırma və heyvan vasitəsilə kotan kimi
innovasiyalar yaratdılar. Bu inkişaf fermerlərə təcili ehtiyaclarından əlavə
artıq miqdarda məhsul istehsal etməyə imkan verdi. Yaranan qida artıqlığı nəticəsində
bəzi insanlar digər yollarla öz həyatlarına rəhbərlik etdilər. Məsələn: dulusçuluq,
toxuculuq və digər qeyri-təsərrüfat sahələri ilə məşğul olaraq onları sata
bildilər və ya qida ilə başqalarına dəyişdilər. Nəticədə, insanlar təsərrüfatdan
ayrıldı, ticarət inkişaf etdi və şəhərlər formalaşmağa başladı.
Sənaye
öncəsi şəhərlər- ilk münbit torpaqlar çay vadiləri boyunca Orta Şərq, Misir və
Çində yayılmışdır, onlar bugünki şəhərlərlə müqayisədə olduqca kiçik idilər. Sənaye
öncəsi şəhərlərin çoxunda 10.000 nəfərdən daha az əhali yaşayırdı. Digər Roma
kimi şəhərlərdə bir neçə yüz min nəfər əhali yaşamış ola bilər.
Sənaye
öncəsi şəhərlər bugünki şəhərlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fəqlənir. Yaşayış və
ticarət bölgələri bugünki kimi kəskin şəkildə ayrılmamışdı. Baxmayaraq ki,
insanlar eyni şəhər ərazisində eyni ticarət istiqamtində yaşayırdılar, tacir və
sənətkarların çoxu evdə işləyirdi. Şəhərdəki insanlar bir birlərindən sinif,
etnik mənsubiyyət və dinlərinə görə ayrıldılar, sosial hərəkətlilik və ya digər
qruplarla əlaqə ya çox az, ya da heç yox idi.
Sənaye şəhərləri
1700
və 1900-cü illər arasında şəhərlərə köçən insan sayı artdı, nəticədə şəhər
inqilabı (urban revolution) baş verdi. Misal üçün, 1700-cü ildə Britaniyalı
insanların 2%-dən azı şəhərdə yaşayırdı, lakin 1900-cü ildən etibarən onların əksəriyyəti
şəhərlərə köçdü. Birləşmiş Ştatlar və bəzi Avropa ölkələri
tezlikə sənaye inqilabı tərəfindən idarə edilən oxşar səviyyədə şəhərləşmə əldə
etdilər. Sənayeləşmə kənd təsərrüfatının mexanikləşməsini təmin edərək
tarladakı iş miqdarını limitləşdirdi. Bu işçi qüvvəsinin itkisi onları şəhərə
iş tapmaq üçün getməyə məcbur etdi. İşçilərin kənddən şəhərə bu miqrasiyası
daha sonra sənaye şəhərlərinin (industrial city) genişlənməsinə gətirib
çıxardı.
Sənaye
şəhərləri özündən əvvəlki həmkarından daha geniş, populyasiya sıxlığı və müxtəlifliyi
daha çox oldu. O müxtəlif keçmişli, maraqları və bacarıqları olan müəyyən bir
sahədə işləyən və birlikdə yaşayan insanları əhatə edirdi. Sənaye şəhərləri, həmçinin
müxtəlif biznes və zavodları dəstəkləyən ticarət mərkəzi kimi xidmət göstərirdi.
Son olaraq digər ölkələrdən olan çox sayda immiqrantları daha yaxşı iş tapmaq və
ya işləmək ümidilə, “yenidən başlamaq” üçün cəzb edir.
Metropolis və megalopolis şəhərlər
1900-cü
illərin əvvəlində daha böyük və daha böyük sənaye şəhərləri xaricə yayıldıqca
metropolislər formalaşdı (böyük şəhərlər, şəhər ətrafı da daxil ayrı idarə
olunan şəhərlər). Bəzi ətraf ərazilər
özləri ayrı şəhər halına gələrkən əsas şəhərlə (parent city) güclü geoqrafik,
iqtsadi və mədəni əlaqələrini qoruyurlar. Bir çox metropolitan şəhərlərdə 1
milyon və daha çox yaşayış məntəqəsi var.
İqtisadi
sıxıntılar artdıqca 1900-cü ilin ortalarından sonra bir çox ailələr şəhər içlərindən
ətraf ərazilərə köçdü. Avtomobil alma
imkanı bu köçü dəstəklədi. 1970-ci illərin başlanğıcında bir çox ətraf ərazilər
böyük ölçüdə “yataq otağı icmaları” kimi formalaşdı.
Bunun mənası sakinlərin iş və alışveriş məqsədilə şəhərə getdikləri və axşam
geri qayıtdıqları demək idi.
Bu
gün şəhər ətrafı ərazilər artmağa və inkişaf etməyə davam edir. Bir çoxu özləri
iqtisadi mərkəz halına gəlir. Ofislər, xəstəxanalar və zavodlar alış-veriş mərkəzləri,
idman kompleksləri, əmlak məntəqələri ilə birlikdə mövcuddurlar. Bu yolla bir
çox şəhər ətrafı
ərazilər mahiyyətcə kiçik şəhərlərə çevrilməyə
başlayırlar. Demoqrafik olaraq, şəhər ətrafları şəhərlərə nisbətən daha zən
Bütün
bu böyümə səbəbindən bir çox şəhərətrafı bölgədə hava və suyun çirklənməsi, nəqliyyatın
sıxlığı kimi problemlər yaranmışdır. Bu problemlərdən xilas olmaq üçün bəzi
insanlar kənd ərazilərinə köçməyi seçirlər. Digərləri binaları və məhəllələri təmir
və yenidən quraraq şəhərlərinə qayıtmağı seçirlər. Şəhər yenilənməsi (urban
renewal)
kimi maraq (həmçinin gentrifikasiya adlanır) bəzi gecəqondu məhəllələrində
yaşamaq, işləmək və ailə qurmaq üçün uyğun yerlərə çevrilir.
Megalopolis
olaraq bilinən geniş şəhər kompleksi, şəhərətrafı ərazilər böyüməsi və digər şəhərətrafı
bölgələrlə birləşməsidir. Yəni bəzi şəhərətrafı qəsəbələr və şəhərlər o qədər
böyüdü ki, faktiki olaraq davamlı bir bölgə yaratmaqla digər şəhərətrafı ərazilər
və şəhərlərlə birləşməyə başladılar. Meqalopolisin bir nümunəsi, Bostondan
Vaşinqtona qədər uzanan yüz minlərlə
kilometrlik fasiləsiz şəhərləşmədir. Tipik megalopolis, sözün həqiqi mənasında
milyonlarla insandan ibarətdir.
Mənbə: cliffsnotes.com
Tərcümə edən: Qəndab Məmmədova
Комментариев нет:
Отправить комментарий