Müasir dövrdə ekoturizm

Qoruğun balanslaşdırılmış funksional təşkilatlandırılması

Ekoturizm və ya yaşıl turizm antropogen təsirlərə minimum məruz qalmış ərazilərin turistik obyektlərə çevrilməsi və həmin ərazilərdən dayanıqlı və özünütənzimləyən turizm obyekti kimi istifadə edilməsidir. Ekoturizm keçən əsrin ikinci yarısında yaranmış və yetərincə yeni turizm sahəsi olduğu üçün onun dəyişikliyini və inkişafını göz önündə müşahidə edə bilirik. Ekoturizmin tarixi və qolları haqda çox məlumat verməyəcəm, daha çox dünən yəni 23 aprel 2020-ci ildə iştirak etdiyim bir vebinarda öyrəndiklərimi sizinlə bölüşməyə çalışacam.

Özlərinin artıq 5 kitabdan ibarət bu mövzunu həm ekoloji, həm iqtisadi və s. geniş əhatə edən kitablar seriyası vardır və 1 linkindən keçid edərək ətraflı məlumat almaq və kitabları ödənişsiz olaraq yükləyib tanış olmaq olar. (ancaq 1 kitabla bağlı problem var və o da yaxın zamanda həll olunacaq) Hələ ki özümə də bu kitablarla geniş tanış olmaq nəsib olmayıb, amma vebinara əsasən oxunulması vacib  olan və özümün də mütləq oxuyacağım kitablar siyahısındadır.

Mövzuda ilk diqqət yetirəcəyim məsələ ekoturizmin niyə əhəmiyyətli və xüsusən də aktual mövzu olmasıdır. Hal-hazırda xüsusən də neftin dəyərinin aşağı düşməsi səbəbi ilə iqtisadiyyatımızda yaranacaq itkilətin kompensasiyası üçün əlavə gəlir mənbələrinin müəyyən edilməsi vacibdir. İndiki dövr üçün də ölkəmizin də ən fəxrediləsi xüsusiyyətlərindən biri də onun təbiətidir. Təbiətin müxtəlifliyi və zənginliyi həm kənd təsərrüfatı, həm də turizm, xüsusilə də ekturizm sahəsinin inkişafına zəmin yaradır. Eləcə də ölkəmizdə bir çox dəyərli təbiət obyektlərinin səmərəli qurulması, düzgün müdafiə olunması da onun növbəti nəsillərə ötürüləbilməsi üçün də vacibdir.

Xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin təyin olunması

Vebinar mövzusunda ilk toxunmaq istədiyim məsələ maarifləndirmədir. Bu məsələnin hansı mövzularə əhatə etməsi və vacibliyi hələ yazının irəlisində bir neçə dəfə də ortaya çıxacaq. Burada maarifləndirmə deyəndə vətəndaşlarda dövlət səviyyəsində qoruq, yasaqlıq, milli park və s. anlayışların düzgün izah olunması və ya ən azından heç olmasa izah olunmasıdır. Nəinki qeyri ixtisas, hətta ixtisas tələbələrinin çox vaxt yasaqlığı ümumiyyətlə “şərtləri ağır”, “girişi qadağan” olunan obyekt kimi, qoruqlara “ödənişli ov yeri”, “şərtləri daha yüngülləşdirilmiş yasaqlıq” kimi qəbul edirlər, milli parkları isə ümumiyyətlə adi parkdan fərqləndirmirlər. Hərçənd ki, belə yadda saxlamaq asan görünə bilər, lakin yaratdığı anlaşılmazlıqlar bununla da azalmır. Buna görə də televiziya səviyyəsində təbiətin mühafizəsi, bu mühafizənin səviyyələri və ən əsas “necə etmək olar?” sualına geniş, ətraflı cavab vermək və bunun təbliğatını aparmaq vacibdir.

Eləcə də müasir ekoturizmdə köhnə dövrlərin tabulaşmış düşüncəsi olan “eyni zamanda təbiəti qorumaqla, həmin ərazilərdə turizmi inkişaf etdirmək mümkünsüzdür” düşüncəsinin yanlış olduğunu bildirdilər. Bəli bu ilk başdan çətin görünə bilər, amma düzgün başlanğıc götürdükdə qalan məsələlər zamanla öz yoluna qoyulur. Təbiətdəki turizm obyektlərinin təmizliyinin təmin olunması, bu təmizliyin, eləcə də başqa bir sıra yüksək cərimələrin tətbiq olunması artıq qaydanı bir dəfə pozan şəxsin ikinci dəfə həmin qaydanı pozmayacağına və digər qaydaları da pozmamışdan qabaq əməl etməyə vadar edəcək. Burada yenə də düzgün məlumatlandırma məsələsi ortaya çıxır ki, ekoturizm obyekti boyunca qaydalar aydın və sadə dillə turistlərə izah olunmalıdır. Bunu həm işlədilən sözlər səviyyəsində, həm də verbal çadırmada düzgün etmək vacibdir. Yəni, məsələn, çümərlik ərazisində böyük plakatda 1 kilometrdən bir kiçik hərflərlə “Dənizin 50 metrlik sahil zolağından o tərəfə keçməyin, yerləşdirilmiş qoruyucu topları keçmək sizin həyaınız üçün təhlükə yaradır” formasında olan geniş izahatdansa, 100 metrdən bir kiçik plakatda “50 m keçmə” yazısı daha effektiv olacaq. Artıq qaydanı pozan da cəzalandırılacaq, amma ən azından hər 100 metrdən bir yazını gördüyü üçün qadağanı bilərək cəzalandırılacaq.

Eləcə də hər hansı bir obyekti zonalaşdırmaq da ərazindən səmərəli və minimum zərərlə istifadə üçün vacibdir. Böyük bir ərazinin daxilində müxtəlif növ əyləncə obyektlərini yerləşdirmək ora gələnlərin pul xərcləməsi üçün ən asan üsuldur. Amma bunu edərkən də elə etmək lazımdır ki, təbiətə də ziyan verməsin. Hər hansı bir turist istirahət obyektinə gəlib orada ancaq şezlonqu açıb oturmaq üçün pul verməyəcək. O bunu evdə də ödənişsiz edə bilər. Amma onun istirahər vaxtını müxtəlif əyləncələrlə, “Mad Max”-dakı kimi kvadrotsiklla qumluqlarda yüksək sürətlə sürmək olsun, James Bond filmlərindəki kimi katerlə üzmək olsun və başqa əyləncə növləri ilə qonaqları əyləndirmək olar. Amma bunu etmək üçün düzgün və savadlı planlama lazımdır. Ərazinin sərt sərhədləri olmalıdır və bu sərhədlər də gələnlərə izah olunmalıdır. Yaşıllıq yerlərdə kvadrotsikllərin çoxluğu oranın təbiətinə ziyan vura bilər, dayaz və öz mikrotəbiəti olan yerlərdə katerlərin olması oranı məhv edə bilər deyə planlama zamanı bu kimi xırdalıqlara dəqiq nəzarət etmək vacibdir. Qaydaları pozanlar isə həmişəki kimi cərimələnir. Birdən birə bütün məlumatı izah etmək səmərəsiz olar, amma zonadan zonaya keçməklə məlumatlandırma təbiətə ziyanı minimuma endirmək üçün ən optimal üsuldur. Əyləncə növlərinin assortimenti müxtəlif yaş qrupları, cinsinə görə hamıya uyğun olmalıdır. Bütün bunları optimal etməyin ən düzgün üsulu isə funksional zonalaşdırmadır.

Hər hansı ekoturizm obyektini zonalaşdırmaqla yanaşı bu obyektlərin sayının artırılması da vacibdir. Ekoturizm obyektlərinin sağlamlıq, istirahət, əyləncə, təhsil və s. təyinatlı olmaqla müxtəlif növlərini yaratmaq və bununla da gələnlər üçün seçim etməkdə konkretlik və asanlaşdırma etmək olar. Amerika Birləşmiş Ştatlarında ekoturizm obyektlərinin 30-a qədər növü var.

Təbiətlə əlaqə təmin olunmalıdır. 

Gözlə görünən sərhədlərin, hasarların minimuma endirilməsi. Obyektdə sərhədlərin çoxluğu statistik olaraq təsdiq olunub ki, nəinki təhlükələrdən qorumur, eləcə də təbiətin landşafrına, onun estektik görünüşünə əhəmiyyətli zərər vurur. İstirahət etmək üçün təbiəti seçən birinin orada antropogen izləri görməsi də onda əraziyə qarşı istəksizlik yaradacaq. Buna görə də sadəcə məlumatlandırma və cərimə metodu ilə insanların hərəkətlərini tənzimləmək lazımdır. Bəzi yerlərdə heç cəriməyə də ehtiyac yoxdur. İnsana “100 metrlik qayaya çıxma sürüşsən yıxılıb öləcəksən” demək ona qarşı uşaq kimi davranmaq, yəni hörmətsizlikdir. Əksinə həmin qayanı alpinistlər üçün uyğun yerə çevirmək olar. İlk baxışdan bu fikir bir az təhlükəsizliyə qarşı etinasız görünə bilər, amma əslində biz bu qaydalarla şəhərdə də rastlaşırıq. Qırmızı işıq yananda yol boyu hasar peydə olmur ki? (və ya trasda) Heç buna ehtiyac da yoxdu, çünki həm çox artıq xərcə səbəb olacaq, həm səmərəsiz olacaq, həm də hamı yolu qırmızı işıq yananda keçməyin təhlükəli olduğunu bilir. Eləcə də biz bunu təbiətə qarşı da etməməliyik. Qısası, minimum təhlükəsizlik tədbirləri, maksimum informativlik.

Hasarların minimuma edirilməsindən əlavə ümumiyyətlə antropogen təsirləri azaltmaq lazımdır. Əhəmiyyətsiz yollar arada qaldırlmalıdır, mümkün olduğu halda asvalt yollar cığırlar və qrunt yollarla əvəz olunmalıdır. Eləcə də təbiətlə turistin əlaqəsi təmin olunmalı, gələn şəxslərin onlara yaxınlaşa bilməsi təmin olunmalıdır. (əlbəttə ki, ovlamaq məqsədi ilə yox)

Əlbəttə ki bu qısa yazıda mən heç vebinar qədər də məlumatverici ola bilmədim. Geniş məlumat üçün aşağıdakı linkdən keçib kitabları yükləmək olar. Orada həm şəkillər, qrafik təsvirlər, həm də daha ətraflı məlumat verilmişdir.

1. asi.ru

Müəllif: Rövşən Nəzərov