Azərbaycanlılar üçün təbiət

Həsən Quliyevin yazdığı “Arxetipik azərilər: mentalitein simaları” kitabının başqa bir mövzusu “Təbiət” başlığı altında birləşmişdir. Bir baxıma azərbaycanlıların eləcə də digər türklərin qədimdə köçəri bir millət olduğu üçün təbiətlə sıx əlaqədə olduğunu düşünmək olardı (özü də bunu vurğulayır), lakin bu bağ artıq mentalitetimizdən uzaqlaşmışdır. Onun “Təbiət” başlığı altında yazdığı bir fikrini də çox bəyəndim: Azərbaycanlılar cəmiyyət olaraq təbiətin kosmik-sakral stixiyasına həssaslıqla qulaq vermək və onun estetik özünəməxsusluğuna reaksiya vermək qabiliyyətini itirmişlər. Bu metamorfozun nəticəsində onlar təbiəti ya ehtiyat mənbəyi - məhsulların təchizatçısı (meyvə, ov, yanacaq, tikinti material), ya da kababın daha yaxşı həzm olunması üçün katalizator qismində qavrayırlar. 

Yazıçı bu cümlələrlə onu demək istəyir ki, bir azərbaycanlı təbiətdə istirahətə gedəndə orada dincəlməyi bacarmır. Heç bir azərbaycanlı tam olaraq təbiətə dincəlməyə də getmir, orada bir ev-daxma sifariş verib, təbiətdə dincəlmə aktını imitasiyasını edir. Azərbaycanlılar üçün kamp, iməclik mədəniyyəti yoxdur. Onlar sadəcə meşənin ödənişsiz olan yerində çadır qurub, səyahət yataqlarında yata bildiyi halda, pul verib ev kirayələməyi xoşlayır. Biz təbiətli müqəddəs yer kimi yox, çirkli, urbanlaşmamış, sivilləşməmiş yer kimi görürük və buna görə də onunla vahid olmağa belə can atmırıq. Buna görə də təbiəti çirkləndirmək də bizim üçün normadır. Və Həsən Quliyevin də dediyi kimi, təbiət bizim üçün maksimum, kababın yaxşı həzm olunması üçün katalizator, yəni vasitəçidir.

Təbiətə olan sevgini formalaşdırmaq üçün biz ilk öncə şəhərdəki təbiətdən başlamalıyıq. Özümüz ev heyvanı saxlamağımız, küçə heyvanlarını görən kimi onlardan yan keçmək yox, dayanıb bir dəqiqə onu sığallamaq, evimizin yanında yaşayan küçə heyvanları üçün bir daxmacıq düzəltmək və ya yem tökmək olar. (Biz nəinki özümüz belə etmirik, hətta edənlərə qəribə baxırıq.) Çoxları bunu etməməyinin səbəbi olaraq vaxtsıxlığını misal gətirir. Əslində bu özü də bir bəhanədir, amma lap elə olsun, onlara da bitklilər kimi alternativ verərək, təbiətin hərəkətsiz hissəsini də unutmamaq istəyirəm. Bitkiyə qulluq etmək çox asandır, hərəkətsizdir, demək olar ki, tullantıları olmur, həftədə bir dəfə su, ildə bir dəfə bir ovuc gübrə onun yaşaması və inkişafı üçün artıqlaması ilə bəs edir. (şərti nisbətlərdir) Bitki və heyvanı çoxları maliyyə bəhanəsi ilə almaq istəmir. Bitki kimi başqa bitkisi olan birindən budaq, toxum alaraq yenisini və evdə işlənməyən bir qab istifadə edərək yetişdirmək olar. Heyvan məsələsinə gəldikdə isə, əslində hansısa cins heyvan almaqdansa, küçə heyvanı saxlamaq daha düzgündür. Birincisi, həm cins heyvanlar çox vaxt xəstə olurlar. (xüsusən də, süni yetişdirilmiş itlər və pişiklər) Buna səbəb insest vasitəsi ilə cinsləşdirildiyi üçün, bir çox xronoloji xəstəliklərə malik olmasıdır. İkincisi isə elə mən də sizinlə razılaşıram ki, belə canlılar üçün ağlasığmaz pullar istənilir və eləcə də, onların yeməyi, qulluğu da o puldan daha artığını tələb edəcək. Belə ev heyvanı saxlayanların heyvansevərliyindən çox, özlərini göstərmək arzusunda olduqlarına aid şübhələrim vardır.

Eləcə də, təbiəti sevmək maarifləndirmə və ictimai qınaq səviyyəsində də olmalıdır. Hamımız məlumat olaraq təbiətin vacibiyyətini bilirik, lakin bu bizim üçün əhəmiyyətli, vacib deyil. Bunun prioritet olması isə dövlət səviyyəsində tədbirlərin aparılması, məhz təbiətə ziyan verənlərə qarşı sərt cəzaların tətbiqi, onun qayğısına qalmağı isə aşılamağındadır. Maarifləndirmə kimi isə dərslərin bəzilərini təbiətdə keçirmək, orada hansısa praktiki işlə məşğul olmaqdır. Bir vətəndaş kimi hər birimiz də yuxarıda dediyim kimi canlılara kömək edə bilər. Xüsusən də, hər bir valideyn öz övladını heyvansevər, təbiətsevər edə bilər. Elelmentar olaraq, heyvan görən zaman ondan uzaq qaçmaq, onu qovmaq, hətta bəzi hallarda ona qarşı şiddət göstərmək yox, sığallamaq, uşaqla heyvan arasında təmas yaratmağa çalışmaq lazımdır. Uşaqlar valideynlərinin hərəkətlərini təqlid edirlər və valideynindən heyvana qarşı etinasızlıq, nifrət, şiddət görən uşaqdan heyvan sevgisi gözləmək də absurd olar. Valideyn olmayan vətəndaşların qalan hissəsi isə, heyvanlara şiddət edən birini görən zaman, (eləcə də, yerə zibil atan və başqa hallarda) o şəxslərə qarşı çıxa, onlara qarşı ictimai qınaq formalaşdıra bilər.

Yerə zibil atmaq, heyvanlara yardım etməməyi maddi qıtlıq, vaxtsızlıq, siyasət və çox şeylə bəhanə etmək olar, lakin bir heyvana yardım etmək, bunun vacibiyyətini anlamaqdan, uzun-uzun heyvanlara yardım, təbiətə etinasızlıq barədə belə yazılar yazmaqdan daha əhəmiyyətli, daha faydalı işdir.

Müəllif: Rövşən Nəzərov