Gədəbəy rayonu

Gədəbəy rayonunun coğrafi mövqeyi, torpaq iqlim şəraiti, rayonun yaxud yerləşdiyi bölgənin ekoloji problemi və bu problemin həlli üçün görülən işlər (Yazının birinci hissəsi texniki artıq məlum olan məlumatlara, ikinci hissəsi isə orada olan əsas ekoloji problem və onun yaranma səbəbi və qarşısının alınması üsullarına olan müəllifin şəxsi mülahizələri əks olunub.)

Birinci hissə: Gədəbəy rayonu Kiçik Qafqazın orta və yüksək dağlıq qurşaqlarında yerləşir. Ərazisi Şahdağ silsiləsinin şimal yamacını, Başkənd-Dəstəfur çökəkliyinin və Şəmkir dağ massivinin bir hissəsini əhatə edir. Sahəsi 1232,98 kv kilometrdir, əhalisi təxminən 99 min nəfərdir. Rayondakı ən uca zirvələr – Qoşabulaq (3549 m) və Qocadağ (3317 m) dağlarıdır. Uca dağlarda tundraya xas iqlim, dağların ətrafında isə quru yay iqlimi müşahidə olunur. Burada iyul ayında havanın temperaturu +10°C-dən +20°C-dək, yanvar ayında isə -2°C-dən -10°C-dək dəyişir. Gədəbəy rayonunun ərazisi Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindəndir. Burada dünya əhəmiyyətli 1, ölkə əhəmiyyətli 81 və yerli əhəmiyyətli 24 tarixi abidə mühafizə olunur. 

700-2000 m arasında mülayim-isti iqlimə malik dağlıq ərazilərdə dağ-meşə torpaqları yayılıb. Sarı, qara, qonur və qəhvəyi rəngli növlərə ayrılır. Çürüntü ilə zəngin rütubətli meşələr altında- qonur; iqlimi nisbətən quraq keçən meşələr altında isə - qəhvəyi torpaqlar inkişaf edib. Sarı torpaqlar rütubətli subtropik iqlimə malik Talış dağları və Lənkəran ovalığında yaranıb. Tərkibində dəmir çox olduğundan torpaq qırmızı və sarı rəngə çalır. Çay, limon, feyxoa, tərəvəz və tütün becərilir. Dağ qara torpaqlar yüksək məhsuldar olub Şamaxı, Ismayıllı və Gədəbəy rayonlarında yayılıb. Dəmyə şəraitində taxıl, kartof, günəbaxan, üzüm yetişdirilir.

Rayonda ərazisində məşhur «Qızılça» yasaqlığı və 4 təbii abidə – Qovdu, Gödəkdərə, Qamış və Şamlıq meşə massivləri var. Keçidərəsi yarğanında şəlalə, Keçi-keçi, Cərcə, Cüyür və Ayıbulaqları, eləcə də Çaldaş, Qızılca Narzan, Mor-mor mineral su bulaqları var. Rayonun dağlarında, meşə və dərələrində heyvanat və bitki aləmi çox zəngindir. Şəmkir çayında balıq tutmaq üçün şərait var. Qalakənd kəndinin yaxınlığında balıqçılıq təsərrüfatı fəaliyyət göstərir.

Ümumiyyətlə Gədəbəyin tarixinə baxsaq bura təbii sərvətlərlə çox zəngin ərazidir. Məsələn, Qalakənddə misi elektrik üsulu ilə əritmək üçün Rusiyada ilk dəfə olaraq su elektrik stansiyası tikilmişdi. Rusiya imperiyasında istehsal olunan misin dörddə bir hissəsi Gədəbəy-Qalakəndin payına düşürdü. Gədəbəy-Qalakənddə mislə bərabər, xeyli miqdarda qızıl və gümüş də əldə edilmişdi. Burada istehsal olunan məhsul, nəinki Rusiya bazarına, eləcə də dünya bazarına çıxarıldı.

Heydər Əliyevin Azərbaycana birinci rəhbərlik dövrü (1969-1982-ci illər) respublikanın hər bir yerində olduğu kimi, Gədəbəy rayonunda da geniş quruculuq işləri ilə əlamətdar oldu. Gədəbəy şəhərində Mərkəzi univermaq, hündürlüyü 100 metr olan teleötürücü qüllə, mərkəzi avtovağzal, 5 min tamaşaçı tutan stadion və idman kompleksi, 1941-1945-ci illər müharibəsi zamanı həlak olan döyüşçülərin xatirə kompleksi tikildi. Həmin dövrdə Gədəbəy şəhərində müasir tipli «Rabitə evi» və 1000 nömrəlik ATS-in istifadəyə verilməsi şəhər əhalisinin telefon problemini həll etmişdir. 1978-ci ildə «Qaraçökək» adlanan sahədən Gədəbəy şəhərinə su kəməri çəkilmiş, 600 ton su tutumu olan anbarın tikilməsi ilə şəhərdə çoxmənzilli yaşayış evlərinin su təchizatında lazımi qayda yaradılmışdır. Rayonda məktəb tikintisinə də xüsusi diqqət yetirilmişdir. Hazırda rayonda 180 şagird yerlik 1 saylı Qoşabulaq, 180 şagird yerlik Samanlıq, 480 şagird yerlik Arıqdam, 180 şagird yerlik İsalı, 180 şagird yerlik Moruxlu  kənd orta məktəbləri və Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi yenidən tikilərək şagird-müəllim kontingentinin istifadəsinə verilmişdir. Bunlardan əlavə Heydər Əliyev adına  Mərkəzi Parkda geniş abadlıq-quruculuq işləri aparılmış, parkda uşaq əyləncə yerləri quraşdırılmış, parkın şimal-qərb hissəsində açıq şəraitdə kütləvi rayon tədbirlərinin keçirilməsi üçün 1000 nəfər tutuma malik olan Amfiteatrın, rayonun dairəvi hərəkət zolağında 8,75 m hündürlüyündə saat qülləsinin tikintisi sona çatdırılmışdır. Gədəbəy şəhərində və rayonun bütün kəndlərində mənzil tikintisi geniş vüsət almışdır. Rayon ərazisində ümumi sahəsi 133,152 kvm. olan yaşayış evləri, o cümlədən, Gədəbəy şəhərində 7 ədəd çoxmənzilli yaşayış binaları tikilmişdir. Gədəbəy-Novosaratovka-Qaravəlilər Novosaratovka, Qarıkənd-Miskinli-Çalburun  avtomobil yollarının tikintisi sona çatdırılmışdır. Şəmkir-Novosaratovka avtomobil yolunun üzərində yerləşən Zəhmət, Gərgər, Poladlı, Qaraməmmədli və Novosaratovka kəndlərində və Gədəbəy şəhərində 6 yeni körpü tikilmişdir. Bunlardan ikisi Novosaratovka kəndində Fındıqlı çayı üzərində  və digəri isə  Gədəbəy şəhərinə giriş hissədə Çolpan çayı üzərində tikilmiş nəhəng strateji əhəmiyyətli körpülərdir.

Şınıx kəndində 15 çarpayılıq xəstəxana, Böyük Qaramurad, Zəhmət və Xarxar kəndlərində hər biri 300 nəfər tamaşaçı tutan mədəniyyət evləri tikilərək əhalinin istifadəsinə verilmişdir. 1970-ci ildən başlayaraq, rayonda müasir tipli heyvandarlıq komplekslərinin tikintisi ardıcıl xarakter almışdır. Qısa müddət ərzində Gərgər, Samanlıq, Novosaratovka və Zəhmət kəndlərində hər biri 800 başlıq heyvandarlıq kompleksləri tikilmiş, bununla da rayonda heyvandarlığın maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi sahəsində əsaslı dönüş yaradılmışdır. Həmin illərdə rayonda ət, süd istehsalı 2 dəfədən çox artmış, iribuynuzlu mal-qarının, qoyunların sayı xeyli çoxalmışdır. Kartof istehsalı 1970-ci ildə 6.495 ton olduğu halda, 1980-ci ildə 31,198 tona çatdırılmışdır.

İkinci hissə: 16 iyul 1996-cı il tarixdə qəbul edilmiş «Torpaq islahatı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu hər bir gədəbəylinin həyati mənafeyinə müsbət təsir göstərmiş, onların maddi təminatına müstəsna zəmin yaratmışdır. (Sırf Gədəbəy zonasının torpaqları Azərbaycan ərazisində əkinçilik baxımından ən yüksək qiymətləndirildiyindən (dağ qara torpaqları) orada sosial təminat məsələsi elə də qabarıq deyil, lakin bir sıra ekspertlər, eləə də şəxsi fikrimcə, torpaq islahatları öz dövrü üçün uyğun olsa da, indiyə kimi belə də davam etməsi iqtisadi və ekoloji baxımdan səmərəli deyildir.)

Ümumi götürəndə başqa yerlərlə nisbətdə burada yüksək keyfiyyətli qara torpaq və dəmyə (red. suvarmsız əkin) şəraitində əkin aparıldığı üçün burada elə də böyük problem görünmür. (Dəmyə şəraitli torpaqlar əkinə daha yararlı və məhsuldardır, amma əlbəttə ki, bu torpaqlar belə suvarılmadıqda əksərən suvarılan torpaqlara nisbətən az məhsuldar olur.) Gədəbəydəki ekoloji problemi Şahdağda sürüşmə zonasının olmasıdır. Bu ekoloji problemin yaranma səbəbi isə Gədəbəy rayonunun 109 yaşayış məntəqəsindən 36-nın təbii qazla təchiz edilməməsidir. Bu qaz çatışmazlığından yerli əhali müxtəlif yollara əl atır. Hava şəraitinin pis olduğu günlərdə və qızdırıcı kimi balonlarda olan qazın işə yaramadığı zamanlar və əlavə qızdırıcı vasitənin də olmadığı üçün yerli sakinlər Şahdağ zonasında olan ağacları qırıb oduncaq kimi istifadə edir və təbii meşə örtüyünün sahəsini azaldırlar. Buna qarşı qanunvericilikdə uyğun cəza tədbirləri və cərimələr tətbiq olunsa da, yerli sakinlər üçün öz həyatları cərimədən daha öndədir. Ağacların qırılması isə ekoloji düzgün üsulla yox, asan, rahat üsulla aparılır. Əgər meşəlik ərazidə hər 100 ağac olan sahədən bir ağac kəsəriksə, bu ümumi meşə üçün elə də böyük təhlükə olmaz, lakin ancaq kənd ətrafında olan ərazilərdəki meşələrin kəsilməsi həmin ərazinin özünübərpasının çətinləşdirir, hətta mümkünsüz edir. Bu uzunmüddətli kəsilmələr meşə sahəsində topa-topa keçəlləşməyə, meşə sahəsinin azalmasına və meşənin məhv olmasına səbəb olur. (hal-hazırda qaz olmayan kəndlərdə bunu rahatlıqla müşahidə edə bilərik) Eləcə də ağacların kəsilməsinin özü də düzgün aparılmalıdır. Ağac kəsilən zaman onun kötüyü olduğu yerdə saxlanılmamalı, onun ana kökü qazılıb çıxarılmalı və ərazisi ətrafdakı torpaqla doldurulmalıdır. Bu ona görə lazımdır ki. ağac kökü torpaqda qaldığı zaman bir neçə ay ərzində orada çürüyür və kök kövrəkləşir.

Ağac dağlıq ərazilərdə torpaq sürüşməsinin qarşısını alan əsas qüvvədir və bayaq dediklərimi, yəni eyni ərazidə və yanlış ağackəsməni nəzərə alsaq, Şahdağ ərazisindəki torpaq sürüşmələrinin təxmin etdiyim səbəbi bizə aydın olacaq. Sürüşmə zonalarınn yaşayış məntəqələri olduğunu nəzərə alsaq oradakı vəziyyətin təkcə təbiət üçün yox, insanlar üçün də nə qədər təhlükli olduğunu anlayarıq. Qarşısını almaq üçün isə ərazinin təkcə qazla yox, istiləndirmə ilə təmin etmək və cərimələri daha da sərtləşdirmək, eyni zamanda vətəndaşları ağacların kəsilməsi mövzusunda maarifləndirmək lazımdır.

Müəllif: Rövşən Nəzərov 

Mənbə: gedebey-ih.gov.az