Sivilizasiyanın gələcək inkişafının mümkün yolları və gələcəyimiz üçün ekoloji təhsilin əhəmiyyəti

Ekologiyaya (əsasən, sosial ekologiyaya) "cəmiyyət və təbiət arasındakı ziddiyyət" kontekstində baxanda sivilizasiyanın gələcək inkişafının mümkün yollarını əsasən 3 qrupa ayırırlar:

1. Biosentrizm - bu yanaşmanın başlıca şüarı təbiətə qayıdışıdır. Yəni, insan bioloji bir növ olaraq öz gələcəyini təmin etmək üçün təbiətlə harmoniyada yaşamalı, aradakı ziddiyyəti (cəmiyyət-təbiət ziddiyyəti nöqteyi nəzərindən) sıfıra endirmək mümkün olmasa belə, onu minumuma endirməlidir. Nəzərə alsaq ki, digər bioloji növlərin təbiətə təsiri lokal xarakterlidir və sadəcə insan təbiətdə qlobal dəyişikliyin yaranmasına səbəb olur, bu yanaşma gələcəyimizi şəkilləndirə bilər. Biosentrizm son dərəcədə qulağa xoş gəlsə də, digər tərəfdən bu hal-hazırda utopyadır. Yəni, bəşəriyyətin ağlındakı "yüksək mədəniyyət" anlayışına ziddir!

2. Antropomorfizm - yanaşmalar içərisindəki biosentrizmə demək olar ki, əks olan və nəticə etibarı ilə, sivilizasiyanın gələcəyini məhv edəcək yanaşmadır. Burdakı əsas ideya: "təbiət insanın ehtiyaclarını qarşılamağa borclu resurs mənbələrindən ibarətdir" fikridir. Nəzərə alsaq ki, bizim tələbatlarımız (ehtiyaclarımız) sonsuzdur, yəni, bu təlabatların sərhəddi yoxdur və təbiətdə olan əksər maddi nemətlər tükənəndir, bu isə o deməkdir ki, bir yerdən sonra, təbiət bizim təlabatlarımızı ödəyə bilməyəcəyi üçün məhv olacaqdır. Bu isə, insan cəmiyyətinin məhvi deməkdir. Bu yanaşma da bizim gələcəyimizin təminatını vermir.

3. Davamlı (dayanıqlı) inkişaf - insan və təbiət (biosfer) arasındakı münasibətlərin harmoniyasına və təbiət qanunları ilə əlaqəli şəkildə insanın inkişafının təmin edilməsində özünü göstərir.

Davamlı inkişaf anlayışının mərkəzində 2 başlıca fikir durur.

a) Birincisi, insan təlabatıdır, yəni, bizim üçün həyati əhəmiyyətə malik olan təlabatların müəyyən olunması və bu təlabatların məqbul hesab edilməsi.

b) İkincisi, ətraf mühütin təbii imkanlarından asılı olaraq, təlabatların məhdudlaşdırılması (qeyri-zəruri təlabatların).

Qeyd edək ki, davamlı inkişaf özünü 3 səpkidə göstərir: ekoloji, iqtisadi, sosial və biz tam mənasında davamlı inkişaf konsepsiyası dedikdə bu üç tərəfin birgə harmoniyasını başa düşməliyik.

Yanaşmalara münasibəti təbii ki, cəmiyyət müəyyən edir, gələcəkdə bu yanaşmaların sayının dəyişəcəyi istisna edilmir. Cəmiyyətin öz gələcəyini təmin etmək üçün hansı istiqamətdə addımlar atması həmin dövrün sosial, iqtisadi, mədəni səviyyəsindən asılı olacaqdır. Hal-hazırda yaşadığımız dövr "davamlı inkişaf" yanaşması ilə şəkillənir.

 

Ekoloji təhsil və maariflənmə.

 

Ekoloji mədəniyyətin formalaşmasında əsas vasitələrdən biri məqsədyönlü ekoloji təhsil olmalıdır.

Ekoloji təhsilin məqsədi, təbiətə məsuliyyət münasibətinin formalaşdırılmasıdır. Ekoloji təhsil dedikdə, ümumi ekoloji mədəniyyətin, hər planet sakinində ekoloji məsuliyyətin formalaşmasına yönəlmiş fasiləsiz təhsil, tərbiyə və inkişaf prosesi, planetimizin hər sakininin ekoloji məsuliyyəti başa düşülür.

Ekoloji məsuliyyət özünənəzarət, öz hərəkətlərinin ətraf mühitə təsirinin yaxın və uzaq nəticələrini görmək qabiliyyəti, özünə və başqalarına tənqidi yanaşmaq və s. ilə bağlıdır. Təbiətə münasibətlə əlaqədar əxlaqi tələblərə riayət edilməsi mümkün cəzaya görə qorxu və ətraf mühit tərəfindən məzəmmət deyil, möhkəm etiqadın inkişafını göstərir.

Öz fəaliyyətlərilə təbii mühitə və insanların sağlamlığına zərərli təsir göstərənlər zəruri ekoloji hazırlıqdan keçməlidirlər, belə ki, bunu onları vəzifəyə təyin edən zaman, həmçinin, attestasiya zamanı nəzərə almaq lazımdır. Belə hazırlığa malik olmayan şəxslər işə buraxılmamalıdır. Əgər, nəzərə alınsa ki, insanın istənilən bütün fəaliyyəti qeyri-səmərəli olduqda onun təşkili ətraf mühit üçün təhlükəli ola bilər, onda aydın olur ki, praktiki olaraq hər bir işçi dövlət hakimiyyətində və idarədə müvafiq ümumi və professional ekoloji hazırlığa ehtiyac duyur.

Bununla əlaqədar olaraq, pedoqoji işçilərin beynəlxalq ekoloji təhsili ümumtəhsil sistemində aparıcı istiqamət kimi tanıyır, dövlət və hökumətlərə qlobal ekoloji böhran şəraitində təhsil sahəsində uyğun siyasət hazırlamağı məsləhət görürlər.

Ekoloji təhsilin iki əsas istiqaməti ayrılır: ətraf mühitin və insanın mühafizəsinin ümumi ideyaları ruhunda tərbiyə, təbii və antropogen ekosistemlərin varlığının ümumi qanunauyğunluqları haqqında xüsusi peşəkar biliklərin əldə edilməsi. Hər iki istiqamət qarşılıqlı əlaqədədir, çünki, onların arasında ekoloji qanunauyğunluqların dərk edilməsi, yanaşması prinsipləri durur.

Təhsil sisteminin ekologiyalaşdırılması – ekoloji ideyaların, anlayış, prinsip, yanaşmaların başqa təlimlərə nüfuz etməsini, həmçinin, ekoloji cəhətdən bilikli müxtəlif sahə mütəxəssislərinin hazırlanmasını nəzərdə tutur.

Təhsil sistemi elmi tədqiqatlardan həmişə geri qalır. Çox vaxt həlli operativlik tələb edən ekoloji problemlərin xüsusiyyətini nəzərə alsaq, bu cür gerilik minimuma endirilməlidir. Ekoloji təhsil sisteminin bağlayıcı, onun əsas inkişaf amillərindən biri olmalıdır.

Müəllif: Aqil Əhmədli